Mesrop Machtots  (vers 361, à Hatsegats, Arménie — 17 févr. 440, à Vagharchabad, Arménie)
Մեսրոպ Մաշտոց (մօտ 361, Հացեկաց - 17 փետ. 440, Վաղարշապատ)


Machtotz

 

Մ. Մաշտոց`ապակեպատուհանը
Տեսինի (Ֆրանսա) Սուրբ Աստուածածին
հայոց առաքելական եկեղեցիին մէջ
(Նկար՝ Ֆիլիփ Փիլիպպոսեան)

 

Մեսրոպ Մաշտոց ու հայ մշակոյթի ծաղկումը

Ժան Տէլիլ  ու Ճիւտիթ Վուտվորթ

Հայաստանի քրոստոնէցում (ընդունուած թուական ՝ 301)

Ըստ աւանդութեան, հայ եկեղեցին առաքելական ծագում ունի, քանզի կ'ըսուի թէ Քրիստոսի տասներկու աշակերտներէն երկուքը՝ Ս. Բարթուղիմիոս եւ Ս. Թադէոս  Հայաստան աւետարանած են: Չորրորդ դարու սկիզբը, Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի (մօտ.  240-326) ներգործութեամբ, Հայաստան կը յարի քրիստոնէութեան: Հազիւ քանի մը ամսուան մէջ մօտ չորս միլիոն քրիստոնեաներու մկրտութիւնը կը նշէ Հայաստանի պաշտօնական դարձը: Ասիկա պատահած է 314ին, հազիւ անց Կոնստանտին եւ Լիկինիոս կայսրերու՝ քրիստոնէութիւնը հանդուրժող, սակայն այդ կրօնքին դեռ պաշտօնական ճանաչում չտուող, Միլանի հրովարտակը հռչակելէն: Շատ չանցած, Ս. Գրիգոր շինութիւն մը կը կառուցէ հեթանոսական սրբավայրի մը վրայ՝ Էջմիածնի եկեղեցին, քրոստոնեայ աշխարհի առաջին տաճարը:

Քրիստոնէութեան դարձը կը վճռէ հայոց ճակատագիրը: Քրիստոնեայ Արևմուտքի հեռաւոր սահմանին հաստատուած, հայ ժողովուրդը միշտ բարոյական անկախութեան, ուժեղ միասնութեան ու խիզախ մշակութային կենսունակութեան զօրեղ իմացում մը պիտի վայելէր: Նոյն ատեն, պիտի ապրէր դաժան մեկուսացում մը ու հարստահարումի ենթարկուէր պարսիկներու, արաբներու և թիւրքերու կողմէ:

Հայերէնի համար՝ սեփական այբուբենի անհրաժեշտութիւն

Սկիզբը, Սուրբ Գիրքը Հայաստանի մէջ կ'աւանդուէր յունարէնով ու ասորերէնով: Կրօնական արարողութիւններու ժամանակ յաճախ թարգմանութիւնը հարկաւոր կը դառնար: Յունարէն և ասորերէն, երբեմն ալ պահլաւերէն, կը գործածուէր հասարարական վարչութեան համար, որովհետև անոնք միակ գրաւոր լեզուներն էին: Իբր հետեւանք, գրաւոր լեզուները անհրաժեշտաբար թարգմանութեան լեզուներ էին: Այդ միջոցին, Հայաստան պարսկական տիրապետութեան տակ էր: Պարսիկները հակառակ էին իրենց հակակշռին տակ եղող շրջաններուն մէջ յունական գրականութեան տարածման, վախնալով որ ատիկա Բիւզանդիոնի շահերուն պիտի ծառայէր: Միայն ասորերէն գրականութիւնն էր որ ընդունելի էր: Օտար լեզուներու գործածութիւնը մշակութային ու հասարակական վարչութեան ոլորտներուն մէջ լուրջ անպատեհութիւններ ունէր: Ուստի, հետզհետէ հրատապ կը դառնար հայերէն այբուբեն մը ստեղծելը:

Վրամշապուհի (392-414) իշխանութեան օրոք էր որ Մեսրոպ Մաշտոց (360-441) իր անգնահատելի ներդրումը բերաւ հայ մշակոյթին՝ հայերէն այբուբենը, զորս ան հնարեց 392ի եւ 406ի միջեւ: Տարօն գաւառի Հացեկացի ծնունդ, Մեսրոպ վարչական ու զինուորական շարք մը պաշտօններ վարած էր Արշակունի արքայական դիւանատան մէջ: Ունէր լեզուներու ընդունակութիւն, կը խօսէր յունարէն, պարսկերէն, ասորերէն, հայերէնի կողքին: Սիւնիքի (ներկայ Արցախ) նահանգը, ուր հեթանոսութիւնը դեռ տիրական էր, աւետարանելու առաքելութեամբ կը նախընտրէ դառնալ վանական: Հոն կը հաստատէ իր առաջին վանքերէն մին: Ապա ան իր քարոզչութիւնը կը տանի Գողթն, Նախիջեւանի արեւելքը: Սակայն, առանց Աստոածաշունչի թարգմանութեան, կը տեսնէ թէ դժուար էր հայերէնով քարոզել, ուստի կը դիմէ Սահակ Պարթեւի (Մեծն Սահակ), հայ եկեղեցւոյ կաթողիկոսի խորհուրդին:

Հայ լեզուին համար գրեր ստեղծելու գաղափարը բոլորովին նոր չէր: Դանիէլ անունով ասորի եպիսկոպոս մը զանազան այբուբեններու վերաբերեալ վաւերագրերու հսկայ հաւաքածոյ մը ունէր: Ասոնցմէ մէկուն մէջ ասորերէնի տարրերը գերիշխող էին: Մեսրոպ եւ Սահակ կը սկսին այս այբուբենը սորվեցնել փոքր մանուկներու, սակայն երկու տարի ետք փորձը ձախող կը նկատուի. գրելու այս համակարգը բաւարար չափով չէր արտայայտեր իրենց լեզուին ձայները: Մեսրոպ իր պրպտումները կը շարունակէ Ասորիքի, Եդեսիոյ ու Ամիդի մէջ: Այս վերջնոյն, կամ թերեւս Անտիոքի մէջ էր որ ան կը հաստատէ իւրաքանչիւր տառի հնչիւնաբանական պարունակը: Ետքը, Սամոսատի (այսօր՝ Սամսատ, Թիւրքիա) մէջ, ան գիրերու ձեւերը կը կատարելագործէ, Հռոփանոս անունով յոյն գեղագրութեան մասնագէտի մը աջակցութեամբ:

Շարունակութիւնը կարդալ CDMF - Mesrop Machtots

 
Il n'y a pas de traduction de cet article. There is no translation avaible. Այս յօդուածը չէ թարգմանուած:

THE MEKHITARISTSIN VIENNAMEKHITARISTS1.png

History of the Congregation

In a narrow lane in the seventh district of Vienna a fine view is revealed. On top of the main door of a long building one sees a coat of arms crowned by a bishop’s mitre. It adornes the gate of the Mekhitarist monastery. For 200 years these Armenian monks have been devoted to the preservation of the Armenian heritage. Thus the monastery has grown into a unique centre of Armenian spiritual and cultural tradition. But how did it come about that Armenian-Catholic monks live just in Vienna, working and praying here according to the rule of St Benedict?

When Mekhitar of Sebaste, born in 1676, founded his congregation in Constantinople on September 8, 1701, he certainly had not the faintest notion that he would one day become one of the most important persons of the Armenian cultural history.

MEKHITARISTS2.png

 

Mekhitar and his fellows soon left the Ottoman Empire and founded a monastery in Methoni at the southwestern point of the Peloponnese, which was then Venetian. Even at that time they adopted the Benedictine rule and Pope Clement XI confirmed them officially as Benedictines. Since then the Mekhitarists are properly called »Armenian Benedictines«. But Methoni fell to the Sultan, the monks followed the withdrawing Venetians and finally received from the Duke one of the little islands in the laguna of Venice. There at San Lazzaro they built their monastery which is a property of the congregation to this day.

In 1773 a group of the Mekhitarists separated from Venice and opened a new monastery in Trieste, which then belonged to the Habsburgs. With her privilege from May 30, 1775, Empress Maria Theresa permitted them to establish their monastery and church as well as to run their own printing-shop. When in 1805 Trieste was occupied by the French the Triestine Mekhitarists lost all their property because they were seen as Habsburg subjects. Whereas Napoleon was favourable to the Venetian brothers, the Triestine congregation had to leave Triest and seek refuge in imperial Vienna.

Emperor Francis I accepted the Triestine monks by his cabinet decree dated December 5, 1810, and granted them residence in his home town of Vienna. Initially in 1811 the Mekhitarist fathers found shelter in the deserted buildings of the old Capucine convent »Am Platzl« in the suburb of St Ulrich. In 1837 they started with the erection of new premises. The main wing of the new monastery followed the lines of the Mechitaristengasse. In 1874 two cross wings and a new church were added and so the monastery reached its present configuration. In the year 2000, on the occasion of the 300th anniversary of their foundation the Mekhitarists of Vienna and those of Venice reunited into one order after having been separated for 227 years.

 

Շարունակութիւնը կարդալ CDMF - THE MEKHITARISTSIN VIENNA

 

Մանուէլ Քաջունին ծնած է 1823 ին, Կ. Պոլիս։

Աւարտած է Մուրատ-Ռափայելեան վարժարանը։ Աշխատած է Պոլիսի Մխիթարեան վարժարանները որպէս ուսուցիչ և տեսուչ (1848–1851): Եղած է «Բազմավէպ »ի խմբագրի տեղակալ : 1883 թուականէն ղեկավարած է Մուրտ–Ռափայելեան վարժարանը։ 1903 թուականին ընտրուած է Վենետիկի Միաբանութեան Աբբայ։ Պարգևատրուած է իտալական Ասպետական խաչով (1897)։ Քաջունին նպաստած է հայկական վարժարաններու մէջ բնագիտական բառերու դասաւանդումը բարելաւելու։ Ստեղծած է թուաբանական, քիմիագիտական եւ բնագիտական դասագրքեր : (1869-1875) թուականներուն Սուրբ Ղազար կղզիին մէջ հիմնած է բնագիտութեան ուսումնական տարալուծարան։ Հեղինակն է արդի գիտելիքներու մասնայատուկ հանրագիտարան՝ «Արուեստաբանութիւն կամ շտեմարան գիտելեաց» գիրքը (1875)։ Գիւղատնտեսութեան տարբեր ճիւղերի վերաբերեալ գիտական մատչելի աշխատութիւններու հեղինակ է։ Քաջունիին գլխաւոր երկը «Բառգիրք արուեստից և գիտութեանց և գեղեցիկ դպրութեանց» (Dictionnaire des arts et sciences et belles lettres) բառարանն է (1891–1893), երկու հատորով։ Քաջունիի «Հնախօսութիւն Հայաստանի» (1855) և «Աշխարհագրութիւն հին և նոր Հայաստանի» (1857) ուսումնական ձեռնարկները գրուած են Ղ․ Ինճիճյանի աշխատութիւններու հիման վրայ։ Առաջարկած է քիմիական նիւթերու անուանակարգմումի սեփական եղանակ, մշակած և շրջանառութեան մեջ է դրեած է բազմաթիւ հայերէն գիտական եզրեր։

Ֆիլիփ Փիլիպպոեան, Սոֆիա, 2023

 
Mgr Arsen AYDENIAN (7/19 janv. 1825, Constantinople – 8/21 juillet 1902, Vienne, Autriche)
Արսէն Արքեպ. ԱՅՏԸՆԵԱՆ (7/19 յունուար 1825, Պոլիս – 8/21 յուլիս 1902, Վիեննա)

Լեզուաբան-քերականագէտ` Վիեննայի Մխիթարեան ուխտէն: Տիրապետած է բազմաթիւ լեզուներու: Եղած է զանազան պաշտօններու վրայ, մինչեւ իսկ Ընդհ. Աբբահայր Վիեննայի Միաբանութեան: Հիմը դրած է «Հանդէս ամսօրեայ» հայագիտական պաշտօնաթերթին, ուր տուած է նաեւ լեզուաբանական բազմաթիւ գրութիւններ: Այտընեանի մեծ վաստակը եղած է «Քննական քերականութիւն աշխարհաբար կամ արդի հայերէն լեզուի» գործը (1866), որ հայերէնագիտութեան համար կը կազմէ մեծարժէք արտադրութիւն մը, հսկայական դեր մը ստանձնելով աշխարհաբար լեզուի ճանաչումի հարցին մէջ: Յարգելով հանդերձ գրաբար հայերէնը` ցոյց տալով անոր կատարած մեծ դերը, շեշտած է միաժամանակ որ աշխարհաբար հայերէն լեզուն կը համապատասխանէ ժամանակակից Հայ ժողովուրդի մտածողութեան եւ ժամանակը հասած է այլեւս որ ասպարէզը տրուի անոր:

Այտընեանի գործը մեծ է եւ մինչեւ այսօր կը պահէ իր այժմէութիւնը: Տակաւին ո`չ մէկ քերականագէտ ելած է իրմէ ետք, որ մեթոտով, ձեւով եւ ամբողջական տեսութեամբ գերազանցած ըլլայ այդ գործը:

Կարդալ գրութիւն մը Հ. Արսէն Վ. Այտընեանէն Մաշտոցի մասին:

Քննական քերականութիւն աշխարհաբար կամ արդի հայերէն լեզուի>>


 
Père Sérovpeh DERVICHIAN (10 janv. 1846, Constantinople – 1 janv. 1892, Constantinople)
Հ. Սերովբէ ՏԷՐՎԻՇԵԱՆ (10 յունուար 1846, Պոլիս – 1 յունուար 1892, Պոլիս)
Քաղուածաբար Հրաչեայ Աճառեանի յօդուածը, լոյս տեսած Թէոդիկի «Ամէնուն Տարեցոյցը»-ին մէջ, 1914, էջ 153:

Հայր Սերովբէ Տէրվիշեան ուսումը ստացաւ Վիեննայի Մխիթարեան վանքը, ուր միաբան եղաւ 1864-ին եւ վարդապետ ձեռնադրուեցաւ 1866-ին: Վանքին մէջ արդէն առանձին եռանդով կը հետեւէր հայերէնի, յունարէնի, լատիներէնի, գերմաներէնի եւ ֆրանսերէնի: Բուն լեզուաբանական կրթութիւնն ստացաւ Վիեննայի համալսարանին մէջ, ուր կ’ուսումնասիրէր սանսկրիտ եւ պահլաւերէն լեզուները: Ասոնցմէ դուրս՝ Տէրվիշեան գիտէր նաեւ տաճկերէն եւ հին պարսկերէն: Թէ այնուհետեւ ո՛ւր եւ և ի՛նչպէս ապրեցաւ Տէրվիշեան եւ ի՞նչ պաշտօններ վարեց՝ յայտնի չէ ինձ, մինչեւ իր մահը:

Տէրվիշեանի առաջին լեզուաբանական գործն եղաւ գերմաներէն հատոր մը՝ «Das Altarmenische Ք», Վիեննա 1877: Այս գործը որ «Armeniaca» [Հայկականք] խորագրով լեզուաբանական ուսուﬓասիրութեանց շարքի մը առաջին հատորն է, կը պարունակէ հայերէն «Ք» գրին ուսուﬓասիրութիւնը, այս տառը պարունակող բոլոր հայերէն բառերու ստուգաբանութիւը եւայլն ձայնափոխութիւնները՝ որոնց ենթարկուած է այս տառը վերոյիշեալ բառերուն մէջ: Դժուար խնդիր մըն էր Տէրվիշեանի ձեռնարկած գործը, որովհետեւ «Ք» գիրը մինչեւ այսօր ալ շատ պարագաներու մէջ անլուծելի ﬓացած է՝ հակառակ բազմաթիւ լեզուաբաններու աշխատութեան (օրինակ՝ յոգնակիի ք վերջաւորութիւնը): Այս պատճառով զարմանալի չէ որ Տէրվիշեանի այս գործը չունեցաւ ցանկալի յաջողութիւնը եւ ենթակայ եղաւ Հիւբշմանի սուր քննադատութեան :

…  

1883 թուին՝ «Երկրագունտ» հանդէսին մէջ «Հայերէն թուերն» վերնագրով յօդուածներու շարք մը կը սկսի, որոնց մէջ մանրամասն կը քննէ հայերէն թուական անուններու ծագումը, մէկէն մինչեւ հազար եւ բիւր: Հետաքրքրական է ասոնց մէջ «երկու» բառին մասին տրուած բացատրութիւնը:

1885 թուին Տէրվիշեան կը հրատարակէ իր գլուխ գործոցը՝ «Հնդեւրոպական Նախալեզուն» (Պոլիս): Այս աշխատութիւնը հնդեւրոպական լեզուաբանութեան կոկիկ մէկ ամփոփուﬓ է: Համառօտ ներածութենէն մը ետք՝ ուր հեղինակը ընդհանուր բառերով կը քննէ լեզուներու ծագման եւ հնդեւրոպական մայր լեզուի տեսութիւնը, կ’անցնի նախալեզուի ուսուﬓասիրութեան: Առաջին երեք գլուխներով դուրս կը հանէ լեզուէն միջարկութիւնները, բնաձայնները եւ շողոմաբառերը, որոնք յետոյ յառաջացած բաներ են: Յաջորդ եօթը գլուխներով կը քննէ լեզուին բուն արմատները՝ որոնք գաղափարական արմատներ կը կոչէ եւ կ’ուսումնասիրէ բոլոր ներքին փոփոխութիւնները (աճում, սղում, յաւելում, սահմանատառ, տեղափոխութիւն), որոնցմով արմատները իրենց կերպարանքը կ’այլափոխեն կամ կը զարգանան: ԺԱ. գլխով կու տայ հնդեւրոպական նախալեզուին դերանունական արմատները, այսինքն անոնք՝ որոնցմէ կազմուած են դերանունները, նախդիրներն ու նախադրութիւնները, մակբայները եւ քանի մը կարեւոր նախամասնիկները: ԺԳ.-ԺԴ. գլուխները նախալեզուին քերականութիւնը կը ներկայացնեն, այն է բառակազմութիւն, մասնիկներ, թուականներ, հոլովում եւ խոնարհում: ԺԵ. գլուխը հնդեւրոպական նախացեղին քաղաքակրթութեան պատմութիւնն է, անոր ընտանեկան կազմութիւնը, բնակարանը, ներքին կառավարութիւնը, կրօնը, արհեստները եւայլն: Վերջին ԺԶ. գլուխը լեզուաբանութեան եւ յատկապէս հնդեւրոպական լեզուաբանութեան պատմութիւնն է, նաեւ հնդեւրոպական նախացեղին հայրենիքն ու դիմական նկարագիրը:

1887 թուին Տէրվիշեան հիմ դրաւ հայերէն առաջին լեզուաբանական հանդէսին, «Լեզու» անունով, որ ամբողջապէս հեղինակին գրչէն էր եւ դժբախտաբար տարի մը միայն տեւեց: «Լեզու»ն ընդարձակ ծաւալ մը չունէր. մէկ տարուան ընթացքին մէջ՝ ահաւասիկ հեղինակին հրատարակած հայ լեզուաբանական յօդուածներու ցանկը.

1.- Հայերէն թուերն (արտատպուած «Երկրագունտ»էն):

2.- Հայկականք Զ գիրը:

3.- Մի քանի, մի քիչ, ամէն ինչ եւայլն:

4.- Կ’ուզեմք, կ’ընեմք, կ’ըլլամք:

5.- Ելնել, կլնել:

6.- Արեւմտեան եւ արեւելեան գաւառալեզուաց հնչմունք:

7.- Պանդուխտ եւ պատանդ:

8.- Նաւակատիք, դաստիարակ, ատրճանակ:

9.- Քննութիւն քննադատութեան Տ. Քարաքաշեանի  (հնդեւրոպական նախալեզուի առիթով):

10.- Աղբիւր եւ լեզու (մը, մի ձեւերուն վրայ եւայլն):

11.- Վարդապետ, հրեշտակ, ապահարզան, Ներսէս, ասպ, սպիտակ:

12.- Խարազան եւ գաւազան:

13.- Հրեայ եւ ջհուդ:

14.- Դանդանաւանդ, յաւանակ:

15.- Հայ լեզու հնդեւրոպական, այլ ոչ արիական:

 

«Լեզու»ի խափանումէն յետոյ քիչ կեանք ունեցաւ Տէրվիշեան եւ այս միջոցին կը գրէր զանազան յօդուածներ «Արեւելք»ի, «Մասիս»ի, «Պատկեր»ի եւ «Հանդէս ամսօրեայ»ի մէջ: Ասոնցմէ ինձ յայտնի են.

1.- Սահմրկիլ բառին քննութիւնը, «Արեւելք» 1891, Դեկտեմբեր 2:

2.- Քաղցր եւ գողտր բառերը, «Պատկեր» 1891, էջ 331-4:

3.- Մարդու անունը (ուր կարծիք կը յայտնէ թէ հայ բառը նախապէս կը նշանակէր «մարդ»), «Պատկեր», 1892, էջ 147-9:

4.- Ե՞րբ մեռեալ կը համարուի լեզու մը, «Հանդէս ամսօրեայ» 1892, էջ 5-6:

Այս երկուքը Տէրվիշեանի կարապի երգերն են. յատկապէս վերջինը աւելի ընդարձակ աշխատութեան մը յառաջաբանն է միայն՝ ուր պիտի պարզուէին այն նորամուծութիւնները որ աշխարհաբարը մտցուցած է գրաբարի մէջ, ուրիշ խօսքով աշխարհաբարի եւ գրաբարի տարբերութիւնները: ― «Յուշարձան»ի տուած տեղեկութենէն կ’երեւայ որ Տէրվիշեան պատրաստ ունէր նաեւ գերմաներէն ընդարձակ գրուածք մըն ալ՝ «Հայերէն Հ գիրը», իբր «Հայկականք»-ի շարունակութիւնը, բայց այս գործը մինչեւ այսօր անտիպ է:

[Երկայն պարբերութեան մը մէջ, մէջբերումէ մը յետոյ, Աճառեան կ՛եզրակացնէ.- «Տէրվիշեանի լեզուաբանական գաղափարները՝ լեզուաբանութեան ո՞ր դպրոցին» կը պատկանին].

… Տէրվիշեան չ’ընդունիր լեզուի աստուածային ծագումը եւ զայն ամբողջապէս մարդկային մտքի գործը կը համարէ: Ադամին լեզուն մեր ներկայ լեզուներուն մայրը չէ եւ եթէ կար ալ՝ կորսուած է: Գալով աշխարհիս բովանդակ լեզուներուն մէկ ծագում ունենալու սկզբունքին, որ նոյնպէս աստուածաշնչական գաղափարէ մը կը բխի եւ գիտութեան մէջ ընդունուած չէ, անոր ալ կողﬓակից չէ Տէրվիշեան…

Լեզուաբանները երկու խոշոր բաժանում ունեցած են. հին քերականներ եւ նոր քերականներ: Հին քերականներն անոնք են, որ քոյր լեզուներուն մէջ առանձին առաւելութիւն կու տային սանսկրիտ լեզուին եւ անոր ձայնական դրութիւնը կը համարէին ուղղակի նախալեզուին ձայնական դրութիւնը: Ասոնց կարծիքով, առաջին եւ նախնական ձանյաւորն է a, որմէ յետոյ i եւ u. այս երեքէն դուրս նախալեզուն ուրիշ ձայնաւոր չէր ճանչնար: Այս պատճառով է ահա որ հին քերականներու դրութիւնը կը կոչուի նաեւ a-ի սիսթեմ: Լեզուաբանները այնուհետեւ գտան որ այս կարծիքը սխալ է. քոյր լեզուներէն ոչ մէկը միւսներէն առաւելութիւն ունի. որովհետեւ եթէ կայ բան մը որ այս ինչին մէջ պահուած է, կան բաներ ալ որ ուրիշի մէջ պահուած են: Ձայնաւորներուն վրայ մասնաւորապէս խօսելով, տեսնուեցաւ որ արիական լեզուները, ասոնց մէջ նաեւ սանսկրիտը, շատ փոխուած են: Ձայնաւորներու աւելի հարազատ պատկերը պահած են յոյնը, լատինը, հայը եւայլն. սանսկրիտը յատկապէս e եւ o ձայները կորսնցուցած եւ զանոնք a-ի վերածած է: Այս օրէն սկսաւ նոր քերականներու դպրոցը, որ այսօր միակ տիրողն է:

Փոքր ակնարկ մը Տէրվիշեանի գործին վրայ բաւական է ցուցնելու որ Տէրվիշեան կը պատկանի հին քերականներու դպրոցին. իր «Հնդեւրոպական Նախալեզու»ի ԺԱ. գլխուն մէջ շարուած բոլոր արմատները a, i եւ u ձայնաւորները միայն գիտեն:

Անցնինք հիմայ բուն հայագիտութեան:

Հայ լեզուաբանութիւնն ալ երկու գլխաւոր դպրոց ունեցած է. Արիական դպրոց եւ Հայկական դպրոց: Արիական դպրոցին կողմնակիցները կը կարծէին որ հայերէնը հնդիկ-իրանական լեզուախումբին պատկանող լեզու մըն է, իբրեւ այս ճիւղին մէկ զաւակը: Այս կարծիքէն էին բոլոր հին քերականները: Այն ժամանակ երբ Տէրվիշեան կը հրատարակէր իր առաջին լեզուաբանական գործը «Ք» գրին վրայ, արդէն Հիւբշման հրատարակեր էր իր հռչակաւոր տեսութիւնը հայերէն լեզուի վրայ, որով մեր լեզուն կ’ըլլար ո՛չ թէ դուստր իրանեան ճիւղին, այլ անոր մէկ անկախ քոյրը: Նոր քերականները յարեցան այդ դրութեան, որ այսօր միակ տիրող գիտական դրութիւնն է: Բայց Հիւբշմանի դրութիւնը մէկ անգամէն չընդունուեցաւ լեզուաբաններու կողմէ: Հին դրութեան պատկանող երկու գլխաւոր հայագէտներ՝ Միւլլեր եւ Լագարդ, ցմահ կռուեցան անոր դէմ, միշտ ջանալով նախկին դրութիւնը պաշտպանել ու ջատագովել: Տէրվիշեան, իր «Հնդեւրոպական Նախալեզու»ին մէջ, դժբախտաբար մայր լեզուին ճիւղերուն եւ բաժանմունքներուն վրայ չի խօսիր, հետեւաբար կարելի չէ անմիջապէս իմանալ իր կարծիքը հայերէնի մասին: Այս պատճառով մեզի ուղեցոյց պիտի առնենք այն հայերէն բառերու ստուգաբանութիւնը՝ որոնց ցանկը դրած է Տէրվիշեան իր գրքին ետեւը: Արիական եւ Հայկական դպրոցները իրարմէ կը զանազանին յատկապէս անով, որ բազմաթիւ հայերէն բառեր առաջին դպրոցին համար բնիկ հայ են, իսկ երկրորդ դպրոցին համար իրանեանէն փոխառութիւն: Արդ՝ Տէրվիշեան շատ տեղ յայտնի կերպով կ’ըսէ, որ այդ բառերը փոխառութիւն են ինչպէս՝ ատր, ատրագոյն, ատրուշան, ատրճանակ, դանդանաւանդ, կամար, հազար, հրաման, հրասախ, պատկանդարան, տօթ, տապակ եւայլն: Բայց խումբ մը ուրիշ բառերու համար չի յիշեր, թէ փոխառութիւն են եւ իբր բնիկ կը մեկնէ, ինչպէս՝ անգամ, ասպատակ, առասան, աւսարդ, բաշխել, գրաւ, համակ, մարդ, մէգ, մէզ, ուխտ, վարս, տապ, եւայլն եւայլն:

Ասկէ կ’երեւայ, որ Տէրվիշեան դեռ իր վճռական որոշումը տուած չէ, երկու դպրոցներուն միջեւ վարանոտ կանգնած է: Իր ստացած կրթութիւնը առաջինին մէջ պահել կ’ուզէր զինքը, բայց իր հանճարեղ միտքը եւ իր առողջ դատողութիւնը կը քաշէին կը մղէին դէպի երկրորդը: Տէրվիշեան կրցաւ վերջապէս թափ տալ իրմէ նախապաշարմունքը եւ վճռեց անցնիլ երկրորդ բանակին: Այն ժամանակ ահա գրեց իր մէկ յօդուածը՝ «Հայ լեզուն հնդեւրոպական, այլ ոչ արիական» («Լեզու», 1887, էջ 150-152): Ի՞նչ ծառայութիւն մատոյց Տէրվիշեանը հայ լեզուաբանութեան զարգացման եւ յառաջդիմութեան համար, ի՞նչ նպաստ բերաւ իր կողմէ գիտութեան լայն գանձարանին մէջ: Դժբախտաբար մեծ բան մը չէ Տէրվիշեանի կատարած գործը ընդհանուր գիտութեան տեսակէտով, հիմնական ուսումնասիրութիւնը մը՝ որ որեւիցէ գիտական խնդիր մը լուսաբանէր, չէ տուած Տէրվիշեան: Շատ բաներու պէտք ունի հայերէն լեզուի ուսումնասիրութիւնը.- Հայերէն արմատներու բառարան մը, գաւառական բառարան, հոմանիշներու բառարան, պատմական բառարան, տեղագրական բառարան, բարբառներու ուսումնասիրութիւններ, հայ լեզուի պատմութիւնը, հայ լեզուաբանութեան պատմութիւն մը, մինչեւ իսկ հայ լեզուաբանութեան վերաբերեալ գրքերու եւ յօդուածներու հասարակ ցանկ մը, եւայլն եւայլն: Ասոնք աշխատութիւններ են՝ որոնք անպատճառ պէտք է որ կատարուին՝ ծառայելու համար իբրեւ գործիք ապագայ հիմնական ուսումնասիրութեանց: Տէրվիշեան կրնար ասոնցմէ գոնէ մէկը պատրաստել, եւ այն ժամանակ իր անունը միշտ եւ միշտ պիտի յիշուէր շնորհակալութեամբ: Տէրվիշեան չտուաւ այսպիսի գործ մը. նա գրեց միայն մանր յօդուածներ, որոնցմէ շատը անցողական նշանակութիւն ունի: Ասոնց մէջ սակայն Տէրվիշեան ունի մասնաւոր արժանիք մը, որ մինչեւ այսօր անտեսուած է գիտուններուն կողմէն: Տէրվիշեան տուած է խումբ մը հայերէն բառերու ճիշդ ստուգաբանութիւնը, որ իրաւունք ունի գիտութեան սեփականութիւն դառնալու: Եւրոպացի գիտունները կարող չըլլալով օգտուիլ հայերէն գրքերէ, տեսած չեն նաեւ Տէրվիշեանի ստուգաբանութիւնները: Մինչեւ անգամ «Altarmenische Ք» հատորը քիչ ծանօթ է: Եւ կը պատահի շատ անգամ որ նոր միայն կ’առաջարկէին ա՛յնպիսի ստուգաբանութիւններ՝ որ տարիներ առաջ Տէրվիշեան արդէն առաջարկած էր: Շատերէն իբր օրինակ կը յիշեմ դգալ, գդալ, տարգալ, եւ ցրիւ, ցուիք բառերուն ստուգաբանութիւնը: Առաջինը՝ իբրեւ ցեղակից սանսկրիտ darva «դգալ», լատ. trua, trûlla «շերեփ» բառերուն՝ առաջարկած էր Տէրվիշեան նախապէս «Altarmenische Ք», եւ «Հնդեւրոպական Նախալեզու», կրկնէ Liden (Arm. Stud. 66): Երկրորդը համեմատած էր սանս. sku «ծածկել» արմատին հետ (Altarm. 47), զոր կրկնեց անկախաբար Meillet:

Սակայն Տէրվիշեան ուրիշ մեծ եւ անգնահատելի ծառայութիւն մըն ալ ունի մեր ազգին առջեւ: Անիկա մեր ուսուցիչն է: «Հնդեւրոպական Նախալեզու»-ին նման ամփոփ, դիւրատար, մատչելի, ժողովրդական, պարզ գիրք մը՝ որ հնդեւրոպական լեզուաբանութեան ամբողջ ուսումը ամփոփէր իր մէջ, ո՛չ միայն մեր, այլ եւ ամբողջ եւրոպական գրականութեան մէջ ալ չկար այն ժամանակ: Նորերս միայն հրատարակուեցան Meringer-ի «Indogermanische Spachwissenschaft» (գերմաներէն), Meillet-ի «Introduction à l’étude comparative des langues indo-européennes» (ֆրանսերէն), Թոմսոնի «Общее языковедение» (ռուսերէն) գրքերը, բայց ասոնցմէ առաջինը շատ աւելի համառօտ է, միւս երկուքը շատ աւելի ընդարձակ, այնու ամենայնիւ չունին դարձեալ հնդեւրոպական արմատներու ստուգաբանական բառարանը՝ որ կայ Տէրվիշեանի գործին մէջ:

Տէրվիշեանի գործն եղաւ որ ճանչցուց մեզի լեզուաբանութիւնը, մտցուց մեր մէջ այդ գիտութեան ճաշակը եւ անոնք՝ որոնց մէջ կոչում կար դէպի այդ գիտութիւնը՝ առաջնորդեց ու լուսաւորեց: Ես չեմ ճանչնար մեր գրողներուն մէջ մէկը՝ որ գիտական լեզուաբանութեան մասին գրիչ շարժէ՝ եւ օգտուած չըլլայ Տէրվիշեանի գործէն: Կան այնպիսիները՝ որոնք մի՛միայն Տէրվիշեանի գիրքը գիտեն եւ ինչքա՜ն փոխառութիւններ կ’ընեն անկէ՝ շատ անգամ առանց հեղինակը յիշելու:

Խօսելով մասնաւորապէս իմ մասիս, իբրեւ մէկու մը՝ որ հայ լեզուաբանութիւնը իրեն սիրելի մասնաճիւղ է ընտրած, կը խոստովանիմ, որ մեծ ազդեցութիւն գործած է իմ վրաս Տէրվիշեանի գիրքը. հոն ըրած եմ իմ առաջին քայլերս, հոնկէ ստացած եմ լեզուաբանութեան մասին իմ առաջին տեղեկութիւններս: Ուստի եւ չեմ դանդաղիր Տէրվիշեանը իմ առաջին ուսուցիչս կոչելու:

1913 սեպտեմբեր 4, Նոր-Նախիջեւան

Հրաչեայ Աճառեան

 


 
Johann Heinrich Hübschmann (1er juillet 1848, Erfurt, Allemagne — 20 janvier 1908, Fribourg, Allemagne)
Եոհան Հայնրիխ Հիւպշման (1 յուլիս 1848, Էրֆուրթ, Գերմանիա — 20 յունուար 1908, Ֆրայպուրկ, Գերմանիա)

 Գերմանացի լեզուաբան, հայերէնագիտութեան հիմնադիր Գերմանիա: Hubschmann

Ուսումը ստացած է Գերմանիոյ զանազան քաղաքներու մէջ, մասնագիտանալով սեմական եւ արեւելեան լեզուներուն: 1874 մարտին մեկնած է Վենետիկ Մխիթարեան վանքը, ուր իւրացուցած է հայերէնը: 1875-ին ներկայացուցած է իր աւարտաճառը՝ Լայբցիկի համալսարանը, եւ 1876-ին կարգուած ուսուցչապետ իրանեան լեզուներու Լայբցիկ, եւ 1877-ին ալ Սթրազպուրկի համալսարանը՝ բաղդատական բանասիրութեան ճիւղին:

1875-էն իվեր՝ իր աշխատութիւններուն կեդրոնը կազմածէը հայերէն լեզուն: Ինքն է որ բերած է վերջնական փաստը, թէ հայերէնը մէկ անկախ ճիւղն է հնդեւրոպական լեզուախումբին, եւ ոչ թէ ստորակայ բարբառ մը իրանական կամ արիական ճիւղին: Իր այս տեսութիւնը բախած է նախ բուռն  ընդիմութեան, բայց այսօր մաս կը կազմէ գիտական աշխարհին: Պարապ տեղ չէ որ ան արժանացած է հայոց հիացմունքին: Դժբախտաբար սակայն առաջին մասը միայն լոյս տեսած է իր «Հայերէն քերականութեան», ամբողջութեամբ յատկացուած ստուգաբանութեան: Իր ճիշդ դիտողութիւններով եւ եզրակացութեամբ՝ այս գործը կը մնայ մինչեւ օրս հիմնական ուղեցոյց: Իր միւս գործերէն յիշենք՝ «Հին Հայաստանի տեղագրական անունները», եւ շատ մը աշխատասիրութիւններ՝ հնդեւրոպերէնի հնչիւնական դրութեան, Օսետերէնի ստուգաբանութեան եւ հնչականութեան մասին, եւ այլ աշխատութիւններ պարսկերէնի վերաբերեալ: Նշենք նաեւ, որ ան ուսուցիչը եղած է Հ. Աճառեանի:

Մեռած ու թաղուած է Սթրազպուրկ:

Թարգմանեց՝ Ս.Պ.

 


 
Antoine Meillet (11 nov. 1866, Moulins - 21 sept. 1936, Châteaumeillant)
Անթուան Մէյէ (11 նոյ. 1866, Մուլէն - 21 սեպտ. 1936, Շաթօմէյան)

Antoine Meillet

Հիւբշմանէն ետք, Մէյէ եղած է միջազգային չափանիշով այն լեզուաբանը որ հայերէնին տուած է իր ճիշդ դիրքն ու արժէքը: Հայերէնը եղած է իր նախասիրութիւններուն կեդրոնը: Յիշենք նաեւ, որ ան եղած է նաեւ Հ. Աճառեանի երախտաշատ ուսուցիչը:

Նախ աշակերտ Կարիէրի՝ հետեւած է Հիւբշմանի դասախօսութիւններուն, եւ գացած է Վիեննա, Մխիթարեան վանքը ուր ուսած է հայերէնը հիմնապէս՝ Հ. Տաշեանի մօտ, 1890-1891-ին: Ապա անցած է Թիֆլիս, արեւելահայոց կեդրոնը եւ Էջմիածին, անկէ ալ Վենետիկ Մխիթարեաններու վանքը, ուր դարձած է Ս. Ղազարի կաճառին անդամ:

1902-1906՝ հայերէնի ուսուցչապետ է Փարիզի Արեւելեան Լեզուներու դպրոցին, եւ 1906-ին, դասախօս կարգուած բաղդատական քերականութեան՝ Գոլէժ Ֆրանս, ուր մնացած է 30 տարի: Իր ուսումներուն բերումով սկիզբէն իսկ շփում ունեցած է հնդեւրոպական լեզուներու հետ, եւ 1903-ին արդէն՝ հրատարակած իր կոթողական «Ներածութիւն հնդեւրոպական լեզուներու բաղդատական ուսումնասիրութեան»ը: Իր դասախօտութիւններու շարքին հրատարած է՝ «Սլաւական հասարակաց լեզուն», 1914, «Քերականութիւն հին պարսկերէնի», 1915, «Գերմաներէն լեզուներու ընդհանրական յատկանիշերը», եւայլն:

Խստապահանջ եւ վերապահ իբրեւ գիտնական, եղած է սակայն ջերմ հայասէր եւ մասնակցած ամէն տեսակ հայանպաստ կազմակերպութիւններու, ինչպէս եւ գործօն անդամ եղած է Հայ Ազգային Պատուիրակութեան:

Ինք եղած է նաեւ հիմնադիրը՝ Շառլ Տիլի եւ Ֆրէտէրիք Մաքլէրի հետ՝ «Հայ ուսմանց հանդէս»-ին, որ գոյատեւած է 10 տարի:

Յիշենք իր գլխաւոր գործը հայերէնի մասին, լոյս տեսած նախ Վիեննա, 1903-ին եւ վերհրատարակուած 1962-ին, Լիզպոն: Մինչեւ այսօր՝ անշրջանցելի հեղինակաւոր աշխատանք մը:

Թարգմանեց՝ Ս.Պ.



 

JPAGE_CURRENT_OF_TOTAL

«ՍկիզբՆախորդ12ՅաջորդՎերջ»
Ամենայն իրաւունք վերապահեալ՝ © 2024 Collège Dictionnaires Machtotz France (CDMF).