Linguistes

Il n'y a pas de traduction de cet article. There is no translation avaible. Այս յօդուածը չէ թարգմանուած:

Anahïd Donabedian (Née en 1962 à Lyon)

Անահիտ Տօնապետեան (ծնած է 1962 Lyon)

Après deux années au lycée (agrégée de russe, option linguistique), et une disponibilité pour achever ma thèse de doctorat en linguistique arménienne, soutenue en février 1991, j’ai été recrutée à l’Inalco (1991 : ATER, responsable de section, 1993 : MCF, 2002 : PU). J’ai bénéficié de périodes en délégation, au CNRS (1997 pour l’HDR, 2010 comme DU), puis avec l’IRD à l’Université Américaine de Beyrouth (2013-16).

Je me suis investie dès le début dans la structuration du cursus d’arménien à l’Inalco avec la création d’une Licence en 1996, répondant notamment au besoin de formation d’enseignants d’arménien des écoles privées sous contrat. J’ai enseigné la grammaire et la linguistique de l’arménien occidental, l’histoire de la langue dans son contexte régional géopolitique et culturel.

Parallèlement, je me suis investie dans les activités transversales en linguistique, dès 1993 j’ai assuré avec C. Bonnot un séminaire de DEA Théories et données linguistiques, puis, à la demande des collègues avec qui nous avons créé le Cercle de Linguistique de l’Inalco en 1995, j’ai animé ce groupe informel, rapidement reconnu par le CS, et à l’activité scientifique intense (deux journées d’études par an, création des Cahiers de linguistique de l’Inalco, écoles d’été, interlocuteur de l’ED pour la linguistique – organisation des journées doctorales de linguistique, mise en place d’un séminaire doctoral). En 1998, le Cercle de Linguistique, labellisé PPF pour trois contrats quadriennaux, est devenu le fer de lance de la réflexion sur les enseignements disciplinaires et la transversalité à l’Inalco : j’ai été responsable des enseignements transversaux de linguistique. Puis en vue du contrat 2010-2013, j’ai porté le projet de création de l’UMR SeDyL (fusion du CLI et de l’UMR CELIA) dont j’ai été la première directrice d’unité. Dans le même temps, à la demande du CS, j’ai conduit la réflexion des Cahiers de Linguistique pour étendre l’assise de la revue, ce qui a abouti à un rapprochement avec Faits de Langues, dont, à la demande des fondateurs, j’ai accepté de prendre la direction avec R. Mir Samii en 2011 : internationalisation, introduction de numéros non thématiques, référencement, et pour cela changement d’éditeur avec le passage d’Ophrys à Peter Lang. En 2018, suite à un litige, Faits de Langues a quitté Peter Lang, rejoignant Brill, où la revue a pris un élan nouveau, dans des conditions de visibilité internationale réelle, qui sont déjà sensibles sur les soumissions que nous avons à traiter. Cette migration dans toutes ses dimensions (conditions juridiques, modalités d’administration scientifique en ligne, harmonisation avec les standards de Brill tout en conservant l’identité de la revue), ont exigé un investissement extrêmement important pendant toute l’année 2018.

Parmi mes différentes responsabilités collectives à l’Inalco, dans le domaine pédagogique, j’ai joué un rôle important dans le passage de l’Inalco au LMD : à partir de 2005 en tant que directrice des Masters, j’ai conduit l’élaboration de la première offre de masters de l’établissement et la négociation de deux contrats d’établissement (2006-2010 et 2010-2013), avec une restructuration en profondeur exigeant d’animer et modérer la réflexion collective autour du changement, mais aussi d’assister les équipes dans la construction des maquettes (j’ai également été à l’initiative du master conjoint SDL avec Paris 3, où je suis actuellement responsable du parcours acquisition pour l’Inalco). J’ai cumulé cette tâche avec celle de DU pendant un semestre dans l’attente d’un successeur, période lourde, sachant que SeDyL alors encore FRE était soumis à rapport à un an (09/10), et que par ailleurs dès juin 2010 l’Inalco me demandait de m’impliquer dans le comité de pilotage du Labex EFL soutenu par Sorbonne Paris Cité. Le dossier, dont la rédaction collective (5 copilotes) a exigé un investissement difficile à mesurer, a été retenu dans la toute première sélection et il a été renouvelé en février 2019 pour cinq ans. Depuis décembre 2011, je suis Directrice-adjointe au sein de l’équipe de direction du Labex, responsabilité que j’ai conservée durant ma délégation au Liban, une grande partie du travail de direction étant conduit par réunions en ligne.

Après ces années de très intense investissement collectif, la délégation au Liban que j’ai obtenue courant 2013 m’a permis de prendre un peu de recul, et de repenser mes priorités en termes de recherche. En effet, l’engagement dans les responsabilités collectives, tant au niveau pédagogique que dans celui de la recherche, a marqué ma carrière dès le début, y compris avec l’organisation de plusieurs colloques, en linguistique générale ou en études arméniennes, et de nombreuses activités collectives qui m’ont permis de jouer un rôle central dans l’animation des études arméniennes en France et de la linguistique arménienne au plan international. Cependant, mon activité de recherche est restée constante. Le premier domaine dans lequel j’ai eu un rayonnement international est l’évidentialité/mirativité (médiatif), avec ma participation au volume Guentcheva (1996) poursuivi par d’autres travaux sur le TAM et la saillance (voir annexe). J’ai abordé de nombreux aspects typologiques de la grammaire de l’arménien moderne et j’ai une grammaire en cours. Par ailleurs, l’arménien occidental étant une langue dont la normalisation fait débat, il était fondamental de travailler sur un corpus électronique, ce que j’ai fait dès ma thèse avec les moyens de l’époque (DOS et pilotes ASCII), et que je poursuis avec un corpus d’arménien occidental lemmatisé et annoté avec NooJ, sur lequel j’ai dirigé plusieurs mémoires et thèses en France et au Liban. L’évolution de ce corpus dans un nouveau cadre a également fait l’objet de plusieurs publications en 2020. En 2021 j’ai assisté Victoria Khurshudyan dans le montage du projet ANR DALiH 2022-2025 (construction d’un corpus multivariationnel de l’arménien et étude des enjeux de l’annotation de cette variation en termes linguistiques et TAL) en tant que responsable scientifique, projet qui a été accepté avec un budget de plus de 450K€. L’arménien étant une langue en contact dans une région sur laquelle les études aréales sont assez récentes, la question des effets grammaticaux du contact de langues dans la région Anatolie/Caucase/Iran est également au centre de mes intérêts (opération du Labex EFL que je dirige avec Pollet Samvelian et publication en 2020). Dans ce domaine, j’ai été à l’origine, avec P. Samvelian, de la création du réseau LACIM (http://lacim.net) qui a déjà donné lieu depuis 2020 à un webinaire permanent, un cours international, et, en 2022, un colloque international et une publication d’ouvrage. Je suis également responsable scientifique pour SeDyL de l’ANR ABLA 2022-2025 portée par Evangelia Adamou (Lacito) sur le contact de langues dans les Balkans.

Au Liban, j’ai approfondi la question du plurilinguisme et des représentations linguistiques, et la valorisation de la recherche dans ce domaine. J’ai créé en 2017 un projet international de formation des enseignants d’arménien des écoles de la diaspora, sanctionné par un diplôme de l’Inalco (voir ci-dessous formation), conçu avec mon ex-doctorante A. al-Bataineh, avec qui nous avions aussi conduit un projet pour la DGLFLF sur l’arménien occidental en France en 2014. Cette formation, assurée en arménien, fait l’objet d’une recherche sur son impact pour la transmission de l’arménien occidental, langue en danger, que j’ai également contribué à outiller avec le dictionnaire www.parastan.fr (35000 entrées, voir travaux marquants). Elle s’est élargie à de nouveaux publics en ligne en 2020, et a débouché sur la création en septembre 2021 du très innovant Master International en Etudes Arméniennes IMAS (en langue arménienne et à distance), destiné à répondre à une demande explicite, et dont le succès a dépassé nos espérances (nous avons dû admettre 24 candidats au lieu des 15 places initialement prévues) (brochure accessible ici). La direction de cette formation, sans le soutien d’un directeur des études, a représenté et représente toujours un effort considérable de ma part (création de la maquette, obtention des crédits pour la création des nouveaux cours, présentation des dossiers aux instances, recrutement des collègues internationaux, réalisation de brochures trilingues, mise en place du cahier des charges des cours, communication auprès des publics intéressés, réponse aux demandes des candidats en amont de e-candidat, traitement des 37 candidatures sur e-candidat, assistance aux inscriptions administratives et pédagogiques, et de manière générale à la compréhension du système français – évaluation et notation, calendriers, stages, etc. pour les étudiants non francophones, toutes charges difficiles à déléguer du fait qu’elles devaient entièrement être assurées en arménien). En 2022-2023 s’ajoutera à cela l’encadrement des mémoires et stages des étudiants de M2. Je mesure actuellement que cet investissement, que je ne regrette cependant pas, est en réalité aux limites du raisonnable.

Responsable de la licence d’arménien de l’Inalco et du parcours arménien du master LLCE de l’Inalco depuis leur création.

Responsabilité du diplôme international ‘Enseigner l’arménien occidental en diaspora’ de l’Inalco. Montage de la formation, communication, sélection des candidats, validation des projets d’implémentation. 15 inscrits par an (sur sélection), la formation existe depuis 2017 (déjà 3 promotions de diplômés). Diplôme international accessible sans maîtrise du français, assuré sous forme de cours intensif d’été en immersion jusqu’à la pandémie. Depuis la création du master IMAS, les enseignements qui me concernent sont mutualisés entre les deux formations et assurés à distance dans le courant de l’année.

Responsable du Master international en études arméniennes ouvert en septembre 2021. La formation, entièrement délivrée en arménien, s’appuie sur l’adaptation d’enseignements existants, et la création d’enseignements impliquant des collègues internationaux (notamment Genève, Oxford, Athènes, Berlin) Diplôme international à distance accessible sans maîtrise du français. Voir la présentation générale de mes activités concernant l’investissement représenté par ce projet.

Direction de thèses : 9 thèses soutenues, et 3 en cours

Chevalier de la légion d’honneur (depuis 2014)

Membre étranger de l’Académie des Sciences d’Arménie (depuis 2012)

Մանուէլ Քաջունին ծնած է 1823 ին, Կ. Պոլիս։

Աւարտած է Մուրատ-Ռափայելեան վարժարանը։ Աշխատած է Պոլիսի Մխիթարեան վարժարանները որպէս ուսուցիչ և տեսուչ (1848–1851): Եղած է «Բազմավէպ »ի խմբագրի տեղակալ : 1883 թուականէն ղեկավարած է Մուրտ–Ռափայելեան վարժարանը։ 1903 թուականին ընտրուած է Վենետիկի Միաբանութեան Աբբայ։ Պարգևատրուած է իտալական Ասպետական խաչով (1897)։ Քաջունին նպաստած է հայկական վարժարաններու մէջ բնագիտական բառերու դասաւանդումը բարելաւելու։ Ստեղծած է թուաբանական, քիմիագիտական եւ բնագիտական դասագրքեր : (1869-1875) թուականներուն Սուրբ Ղազար կղզիին մէջ հիմնած է բնագիտութեան ուսումնական տարալուծարան։ Հեղինակն է արդի գիտելիքներու մասնայատուկ հանրագիտարան՝ «Արուեստաբանութիւն կամ շտեմարան գիտելեաց» գիրքը (1875)։ Գիւղատնտեսութեան տարբեր ճիւղերի վերաբերեալ գիտական մատչելի աշխատութիւններու հեղինակ է։ Քաջունիին գլխաւոր երկը «Բառգիրք արուեստից և գիտութեանց և գեղեցիկ դպրութեանց» (Dictionnaire des arts et sciences et belles lettres) բառարանն է (1891–1893), երկու հատորով։ Քաջունիի «Հնախօսութիւն Հայաստանի» (1855) և «Աշխարհագրութիւն հին և նոր Հայաստանի» (1857) ուսումնական ձեռնարկները գրուած են Ղ․ Ինճիճյանի աշխատութիւններու հիման վրայ։ Առաջարկած է քիմիական նիւթերու անուանակարգմումի սեփական եղանակ, մշակած և շրջանառութեան մեջ է դրեած է բազմաթիւ հայերէն գիտական եզրեր։

Ֆիլիփ Փիլիպպոեան, Սոֆիա, 2023

Il n'y a pas de traduction de cet article. There is no translation avaible. Այս յօդուածը չէ թարգմանուած:

THE MEKHITARISTSIN VIENNA

History of the Congregation

In a narrow lane in the seventh district of Vienna a fine view is revealed. On top of the main door of a long building one sees a coat of arms crowned by a bishop’s mitre. It adornes the gate of the Mekhitarist monastery. For 200 years these Armenian monks have been devoted to the preservation of the Armenian heritage. Thus the monastery has grown into a unique centre of Armenian spiritual and cultural tradition. But how did it come about that Armenian-Catholic monks live just in Vienna, working and praying here according to the rule of St Benedict?

When Mekhitar of Sebaste, born in 1676, founded his congregation in Constantinople on September 8, 1701, he certainly had not the faintest notion that he would one day become one of the most important persons of the Armenian cultural history.

Mekhitar and his fellows soon left the Ottoman Empire and founded a monastery in Methoni at the southwestern point of the Peloponnese, which was then Venetian. Even at that time they adopted the Benedictine rule and Pope Clement XI confirmed them officially as Benedictines. Since then the Mekhitarists are properly called »Armenian Benedictines«. But Methoni fell to the Sultan, the monks followed the withdrawing Venetians and finally received from the Duke one of the little islands in the laguna of Venice. There at San Lazzaro they built their monastery which is a property of the congregation to this day.

In 1773 a group of the Mekhitarists separated from Venice and opened a new monastery in Trieste, which then belonged to the Habsburgs. With her privilege from May 30, 1775, Empress Maria Theresa permitted them to establish their monastery and church as well as to run their own printing-shop. When in 1805 Trieste was occupied by the French the Triestine Mekhitarists lost all their property because they were seen as Habsburg subjects. Whereas Napoleon was favourable to the Venetian brothers, the Triestine congregation had to leave Triest and seek refuge in imperial Vienna.

Emperor Francis I accepted the Triestine monks by his cabinet decree dated December 5, 1810, and granted them residence in his home town of Vienna. Initially in 1811 the Mekhitarist fathers found shelter in the deserted buildings of the old Capucine convent »Am Platzl« in the suburb of St Ulrich. In 1837 they started with the erection of new premises. The main wing of the new monastery followed the lines of the Mechitaristengasse. In 1874 two cross wings and a new church were added and so the monastery reached its present configuration. In the year 2000, on the occasion of the 300^th anniversary of their foundation the Mekhitarists of Vienna and those of Venice reunited into one order after having been separated for 227 years.

Père Sérovpeh DERVICHIAN (10 janv. 1846, Constantinople – 1 janv. 1892, Constantinople)
Հ. Սերովբէ ՏԷՐՎԻՇԵԱՆ (10 յունուար 1846, Պոլիս – 1 յունուար 1892, Պոլիս)
Քաղուածաբար Հրաչեայ Աճառեանի յօդուածը, լոյս տեսած Թէոդիկի «Ամէնուն Տարեցոյցը»-ին մէջ, 1914, էջ 153:

Հայր Սերովբէ Տէրվիշեան ուսումը ստացաւ Վիեննայի Մխիթարեան վանքը, ուր միաբան եղաւ 1864-ին եւ վարդապետ ձեռնադրուեցաւ 1866-ին: Վանքին մէջ արդէն առանձին եռանդով կը հետեւէր հայերէնի, յունարէնի, լատիներէնի, գերմաներէնի եւ ֆրանսերէնի: Բուն լեզուաբանական կրթութիւնն ստացաւ Վիեննայի համալսարանին մէջ, ուր կ’ուսումնասիրէր սանսկրիտ եւ պահլաւերէն լեզուները: Ասոնցմէ դուրս՝ Տէրվիշեան գիտէր նաեւ տաճկերէն եւ հին պարսկերէն: Թէ այնուհետեւ ո՛ւր եւ և ի՛նչպէս ապրեցաւ Տէրվիշեան եւ ի՞նչ պաշտօններ վարեց՝ յայտնի չէ ինձ, մինչեւ իր մահը:

Տէրվիշեանի առաջին լեզուաբանական գործն եղաւ գերմաներէն հատոր մը՝ «Das Altarmenische Ք», Վիեննա 1877: Այս գործը որ «Armeniaca» [Հայկականք] խորագրով լեզուաբանական ուսուﬓասիրութեանց շարքի մը առաջին հատորն է, կը պարունակէ հայերէն «Ք» գրին ուսուﬓասիրութիւնը, այս տառը պարունակող բոլոր հայերէն բառերու ստուգաբանութիւը եւայլն ձայնափոխութիւնները՝ որոնց ենթարկուած է այս տառը վերոյիշեալ բառերուն մէջ: Դժուար խնդիր մըն էր Տէրվիշեանի ձեռնարկած գործը, որովհետեւ «Ք» գիրը մինչեւ այսօր ալ շատ պարագաներու մէջ անլուծելի ﬓացած է՝ հակառակ բազմաթիւ լեզուաբաններու աշխատութեան (օրինակ՝ յոգնակիի ք վերջաւորութիւնը): Այս պատճառով զարմանալի չէ որ Տէրվիշեանի այս գործը չունեցաւ ցանկալի յաջողութիւնը եւ ենթակայ եղաւ Հիւբշմանի սուր քննադատութեան :

…

1883 թուին՝ «Երկրագունտ» հանդէսին մէջ «Հայերէն թուերն» վերնագրով յօդուածներու շարք մը կը սկսի, որոնց մէջ մանրամասն կը քննէ հայերէն թուական անուններու ծագումը, մէկէն մինչեւ հազար եւ բիւր: Հետաքրքրական է ասոնց մէջ «երկու» բառին մասին տրուած բացատրութիւնը:

1885 թուին Տէրվիշեան կը հրատարակէ իր գլուխ գործոցը՝ «Հնդեւրոպական Նախալեզուն» (Պոլիս): Այս աշխատութիւնը հնդեւրոպական լեզուաբանութեան կոկիկ մէկ ամփոփուﬓ է: Համառօտ ներածութենէն մը ետք՝ ուր հեղինակը ընդհանուր բառերով կը քննէ լեզուներու ծագման եւ հնդեւրոպական մայր լեզուի տեսութիւնը, կ’անցնի նախալեզուի ուսուﬓասիրութեան: Առաջին երեք գլուխներով դուրս կը հանէ լեզուէն միջարկութիւնները, բնաձայնները եւ շողոմաբառերը, որոնք յետոյ յառաջացած բաներ են: Յաջորդ եօթը գլուխներով կը քննէ լեզուին բուն արմատները՝ որոնք գաղափարական արմատներ կը կոչէ եւ կ’ուսումնասիրէ բոլոր ներքին փոփոխութիւնները (աճում, սղում, յաւելում, սահմանատառ, տեղափոխութիւն), որոնցմով արմատները իրենց կերպարանքը կ’այլափոխեն կամ կը զարգանան: ԺԱ. գլխով կու տայ հնդեւրոպական նախալեզուին դերանունական արմատները, այսինքն անոնք՝ որոնցմէ կազմուած են դերանունները, նախդիրներն ու նախադրութիւնները, մակբայները եւ քանի մը կարեւոր նախամասնիկները: ԺԳ.-ԺԴ. գլուխները նախալեզուին քերականութիւնը կը ներկայացնեն, այն է բառակազմութիւն, մասնիկներ, թուականներ, հոլովում եւ խոնարհում: ԺԵ. գլուխը հնդեւրոպական նախացեղին քաղաքակրթութեան պատմութիւնն է, անոր ընտանեկան կազմութիւնը, բնակարանը, ներքին կառավարութիւնը, կրօնը, արհեստները եւայլն: Վերջին ԺԶ. գլուխը լեզուաբանութեան եւ յատկապէս հնդեւրոպական լեզուաբանութեան պատմութիւնն է, նաեւ հնդեւրոպական նախացեղին հայրենիքն ու դիմական նկարագիրը:

1887 թուին Տէրվիշեան հիմ դրաւ հայերէն առաջին լեզուաբանական հանդէսին, «Լեզու» անունով, որ ամբողջապէս հեղինակին գրչէն էր եւ դժբախտաբար տարի մը միայն տեւեց: «Լեզու»ն ընդարձակ ծաւալ մը չունէր. մէկ տարուան ընթացքին մէջ՝ ահաւասիկ հեղինակին հրատարակած հայ լեզուաբանական յօդուածներու ցանկը.

1.- Հայերէն թուերն (արտատպուած «Երկրագունտ»էն):

2.- Հայկականք Զ գիրը:

3.- Մի քանի, մի քիչ, ամէն ինչ եւայլն:

4.- Կ’ուզեմք, կ’ընեմք, կ’ըլլամք:

5.- Ելնել, կլնել:

6.- Արեւմտեան եւ արեւելեան գաւառալեզուաց հնչմունք:

7.- Պանդուխտ եւ պատանդ:

8.- Նաւակատիք, դաստիարակ, ատրճանակ:

9.- Քննութիւն քննադատութեան Տ. Քարաքաշեանի (հնդեւրոպական նախալեզուի առիթով):

10.- Աղբիւր եւ լեզու (մը, մի ձեւերուն վրայ եւայլն):

11.- Վարդապետ, հրեշտակ, ապահարզան, Ներսէս, ասպ, սպիտակ:

12.- Խարազան եւ գաւազան:

13.- Հրեայ եւ ջհուդ:

14.- Դանդանաւանդ, յաւանակ:

15.- Հայ լեզու հնդեւրոպական, այլ ոչ արիական:

«Լեզու»ի խափանումէն յետոյ քիչ կեանք ունեցաւ Տէրվիշեան եւ այս միջոցին կը գրէր զանազան յօդուածներ «Արեւելք»ի, «Մասիս»ի, «Պատկեր»ի եւ «Հանդէս ամսօրեայ»ի մէջ: Ասոնցմէ ինձ յայտնի են.

1.- Սահմրկիլ բառին քննութիւնը, «Արեւելք» 1891, Դեկտեմբեր 2:

2.- Քաղցր եւ գողտր բառերը, «Պատկեր» 1891, էջ 331-4:

3.- Մարդու անունը (ուր կարծիք կը յայտնէ թէ հայ բառը նախապէս կը նշանակէր «մարդ»), «Պատկեր», 1892, էջ 147-9:

4.- Ե՞րբ մեռեալ կը համարուի լեզու մը, «Հանդէս ամսօրեայ» 1892, էջ 5-6:

Այս երկուքը Տէրվիշեանի կարապի երգերն են. յատկապէս վերջինը աւելի ընդարձակ աշխատութեան մը յառաջաբանն է միայն՝ ուր պիտի պարզուէին այն նորամուծութիւնները որ աշխարհաբարը մտցուցած է գրաբարի մէջ, ուրիշ խօսքով աշխարհաբարի եւ գրաբարի տարբերութիւնները: ― «Յուշարձան»ի տուած տեղեկութենէն կ’երեւայ որ Տէրվիշեան պատրաստ ունէր նաեւ գերմաներէն ընդարձակ գրուածք մըն ալ՝ «Հայերէն Հ գիրը», իբր «Հայկականք»-ի շարունակութիւնը, բայց այս գործը մինչեւ այսօր անտիպ է:

[Երկայն պարբերութեան մը մէջ, մէջբերումէ մը յետոյ, Աճառեան կ՛եզրակացնէ.- «Տէրվիշեանի լեզուաբանական գաղափարները՝ լեզուաբանութեան ո՞ր դպրոցին» կը պատկանին].

… Տէրվիշեան չ’ընդունիր լեզուի աստուածային ծագումը եւ զայն ամբողջապէս մարդկային մտքի գործը կը համարէ: Ադամին լեզուն մեր ներկայ լեզուներուն մայրը չէ եւ եթէ կար ալ՝ կորսուած է: Գալով աշխարհիս բովանդակ լեզուներուն մէկ ծագում ունենալու սկզբունքին, որ նոյնպէս աստուածաշնչական գաղափարէ մը կը բխի եւ գիտութեան մէջ ընդունուած չէ, անոր ալ կողﬓակից չէ Տէրվիշեան…

Լեզուաբանները երկու խոշոր բաժանում ունեցած են. հին քերականներ եւ նոր քերականներ: Հին քերականներն անոնք են, որ քոյր լեզուներուն մէջ առանձին առաւելութիւն կու տային սանսկրիտ լեզուին եւ անոր ձայնական դրութիւնը կը համարէին ուղղակի նախալեզուին ձայնական դրութիւնը: Ասոնց կարծիքով, առաջին եւ նախնական ձանյաւորն է a, որմէ յետոյ i եւ u. այս երեքէն դուրս նախալեզուն ուրիշ ձայնաւոր չէր ճանչնար: Այս պատճառով է ահա որ հին քերականներու դրութիւնը կը կոչուի նաեւ a-ի սիսթեմ: Լեզուաբանները այնուհետեւ գտան որ այս կարծիքը սխալ է. քոյր լեզուներէն ոչ մէկը միւսներէն առաւելութիւն ունի. որովհետեւ եթէ կայ բան մը որ այս ինչին մէջ պահուած է, կան բաներ ալ որ ուրիշի մէջ պահուած են: Ձայնաւորներուն վրայ մասնաւորապէս խօսելով, տեսնուեցաւ որ արիական լեզուները, ասոնց մէջ նաեւ սանսկրիտը, շատ փոխուած են: Ձայնաւորներու աւելի հարազատ պատկերը պահած են յոյնը, լատինը, հայը եւայլն. սանսկրիտը յատկապէս e եւ o ձայները կորսնցուցած եւ զանոնք a-ի վերածած է: Այս օրէն սկսաւ նոր քերականներու դպրոցը, որ այսօր միակ տիրողն է:

Փոքր ակնարկ մը Տէրվիշեանի գործին վրայ բաւական է ցուցնելու որ Տէրվիշեան կը պատկանի հին քերականներու դպրոցին. իր «Հնդեւրոպական Նախալեզու»ի ԺԱ. գլխուն մէջ շարուած բոլոր արմատները a, i եւ u ձայնաւորները միայն գիտեն:

Անցնինք հիմայ բուն հայագիտութեան:

Հայ լեզուաբանութիւնն ալ երկու գլխաւոր դպրոց ունեցած է. Արիական դպրոց եւ Հայկական դպրոց: Արիական դպրոցին կողմնակիցները կը կարծէին որ հայերէնը հնդիկ-իրանական լեզուախումբին պատկանող լեզու մըն է, իբրեւ այս ճիւղին մէկ զաւակը: Այս կարծիքէն էին բոլոր հին քերականները: Այն ժամանակ երբ Տէրվիշեան կը հրատարակէր իր առաջին լեզուաբանական գործը «Ք» գրին վրայ, արդէն Հիւբշման հրատարակեր էր իր հռչակաւոր տեսութիւնը հայերէն լեզուի վրայ, որով մեր լեզուն կ’ըլլար ո՛չ թէ դուստր իրանեան ճիւղին, այլ անոր մէկ անկախ քոյրը: Նոր քերականները յարեցան այդ դրութեան, որ այսօր միակ տիրող գիտական դրութիւնն է: Բայց Հիւբշմանի դրութիւնը մէկ անգամէն չընդունուեցաւ լեզուաբաններու կողմէ: Հին դրութեան պատկանող երկու գլխաւոր հայագէտներ՝ Միւլլեր եւ Լագարդ, ցմահ կռուեցան անոր դէմ, միշտ ջանալով նախկին դրութիւնը պաշտպանել ու ջատագովել: Տէրվիշեան, իր «Հնդեւրոպական Նախալեզու»ին մէջ, դժբախտաբար մայր լեզուին ճիւղերուն եւ բաժանմունքներուն վրայ չի խօսիր, հետեւաբար կարելի չէ անմիջապէս իմանալ իր կարծիքը հայերէնի մասին: Այս պատճառով մեզի ուղեցոյց պիտի առնենք այն հայերէն բառերու ստուգաբանութիւնը՝ որոնց ցանկը դրած է Տէրվիշեան իր գրքին ետեւը: Արիական եւ Հայկական դպրոցները իրարմէ կը զանազանին յատկապէս անով, որ բազմաթիւ հայերէն բառեր առաջին դպրոցին համար բնիկ հայ են, իսկ երկրորդ դպրոցին համար իրանեանէն փոխառութիւն: Արդ՝ Տէրվիշեան շատ տեղ յայտնի կերպով կ’ըսէ, որ այդ բառերը փոխառութիւն են ինչպէս՝ ատր, ատրագոյն, ատրուշան, ատրճանակ, դանդանաւանդ, կամար, հազար, հրաման, հրասախ, պատկանդարան, տօթ, տապակ եւայլն: Բայց խումբ մը ուրիշ բառերու համար չի յիշեր, թէ փոխառութիւն են եւ իբր բնիկ կը մեկնէ, ինչպէս՝ անգամ, ասպատակ, առասան, աւսարդ, բաշխել, գրաւ, համակ, մարդ, մէգ, մէզ, ուխտ, վարս, տապ, եւայլն եւայլն:

Ասկէ կ’երեւայ, որ Տէրվիշեան դեռ իր վճռական որոշումը տուած չէ, երկու դպրոցներուն միջեւ վարանոտ կանգնած է: Իր ստացած կրթութիւնը առաջինին մէջ պահել կ’ուզէր զինքը, բայց իր հանճարեղ միտքը եւ իր առողջ դատողութիւնը կը քաշէին կը մղէին դէպի երկրորդը: Տէրվիշեան կրցաւ վերջապէս թափ տալ իրմէ նախապաշարմունքը եւ վճռեց անցնիլ երկրորդ բանակին: Այն ժամանակ ահա գրեց իր մէկ յօդուածը՝ «Հայ լեզուն հնդեւրոպական, այլ ոչ արիական» («Լեզու», 1887, էջ 150-152): Ի՞նչ ծառայութիւն մատոյց Տէրվիշեանը հայ լեզուաբանութեան զարգացման եւ յառաջդիմութեան համար, ի՞նչ նպաստ բերաւ իր կողմէ գիտութեան լայն գանձարանին մէջ: Դժբախտաբար մեծ բան մը չէ Տէրվիշեանի կատարած գործը ընդհանուր գիտութեան տեսակէտով, հիմնական ուսումնասիրութիւնը մը՝ որ որեւիցէ գիտական խնդիր մը լուսաբանէր, չէ տուած Տէրվիշեան: Շատ բաներու պէտք ունի հայերէն լեզուի ուսումնասիրութիւնը.- Հայերէն արմատներու բառարան մը, գաւառական բառարան, հոմանիշներու բառարան, պատմական բառարան, տեղագրական բառարան, բարբառներու ուսումնասիրութիւններ, հայ լեզուի պատմութիւնը, հայ լեզուաբանութեան պատմութիւն մը, մինչեւ իսկ հայ լեզուաբանութեան վերաբերեալ գրքերու եւ յօդուածներու հասարակ ցանկ մը, եւայլն եւայլն: Ասոնք աշխատութիւններ են՝ որոնք անպատճառ պէտք է որ կատարուին՝ ծառայելու համար իբրեւ գործիք ապագայ հիմնական ուսումնասիրութեանց: Տէրվիշեան կրնար ասոնցմէ գոնէ մէկը պատրաստել, եւ այն ժամանակ իր անունը միշտ եւ միշտ պիտի յիշուէր շնորհակալութեամբ: Տէրվիշեան չտուաւ այսպիսի գործ մը. նա գրեց միայն մանր յօդուածներ, որոնցմէ շատը անցողական նշանակութիւն ունի: Ասոնց մէջ սակայն Տէրվիշեան ունի մասնաւոր արժանիք մը, որ մինչեւ այսօր անտեսուած է գիտուններուն կողմէն: Տէրվիշեան տուած է խումբ մը հայերէն բառերու ճիշդ ստուգաբանութիւնը, որ իրաւունք ունի գիտութեան սեփականութիւն դառնալու: Եւրոպացի գիտունները կարող չըլլալով օգտուիլ հայերէն գրքերէ, տեսած չեն նաեւ Տէրվիշեանի ստուգաբանութիւնները: Մինչեւ անգամ «Altarmenische Ք» հատորը քիչ ծանօթ է: Եւ կը պատահի շատ անգամ որ նոր միայն կ’առաջարկէին ա՛յնպիսի ստուգաբանութիւններ՝ որ տարիներ առաջ Տէրվիշեան արդէն առաջարկած էր: Շատերէն իբր օրինակ կը յիշեմ դգալ, գդալ, տարգալ, եւ ցրիւ, ցուիք բառերուն ստուգաբանութիւնը: Առաջինը՝ իբրեւ ցեղակից սանսկրիտ darva «դգալ», լատ. trua, trûlla «շերեփ» բառերուն՝ առաջարկած էր Տէրվիշեան նախապէս «Altarmenische Ք», եւ «Հնդեւրոպական Նախալեզու», կրկնէ Liden (Arm. Stud. 66): Երկրորդը համեմատած էր սանս. sku «ծածկել» արմատին հետ (Altarm. 47), զոր կրկնեց անկախաբար Meillet:

Սակայն Տէրվիշեան ուրիշ մեծ եւ անգնահատելի ծառայութիւն մըն ալ ունի մեր ազգին առջեւ: Անիկա մեր ուսուցիչն է: «Հնդեւրոպական Նախալեզու»-ին նման ամփոփ, դիւրատար, մատչելի, ժողովրդական, պարզ գիրք մը՝ որ հնդեւրոպական լեզուաբանութեան ամբողջ ուսումը ամփոփէր իր մէջ, ո՛չ միայն մեր, այլ եւ ամբողջ եւրոպական գրականութեան մէջ ալ չկար այն ժամանակ: Նորերս միայն հրատարակուեցան Meringer-ի «Indogermanische Spachwissenschaft» (գերմաներէն), Meillet-ի «Introduction à l’étude comparative des langues indo-européennes» (ֆրանսերէն), Թոմսոնի «Общее языковедение» (ռուսերէն) գրքերը, բայց ասոնցմէ առաջինը շատ աւելի համառօտ է, միւս երկուքը շատ աւելի ընդարձակ, այնու ամենայնիւ չունին դարձեալ հնդեւրոպական արմատներու ստուգաբանական բառարանը՝ որ կայ Տէրվիշեանի գործին մէջ:

Տէրվիշեանի գործն եղաւ որ ճանչցուց մեզի լեզուաբանութիւնը, մտցուց մեր մէջ այդ գիտութեան ճաշակը եւ անոնք՝ որոնց մէջ կոչում կար դէպի այդ գիտութիւնը՝ առաջնորդեց ու լուսաւորեց: Ես չեմ ճանչնար մեր գրողներուն մէջ մէկը՝ որ գիտական լեզուաբանութեան մասին գրիչ շարժէ՝ եւ օգտուած չըլլայ Տէրվիշեանի գործէն: Կան այնպիսիները՝ որոնք մի՛միայն Տէրվիշեանի գիրքը գիտեն եւ ինչքա՜ն փոխառութիւններ կ’ընեն անկէ՝ շատ անգամ առանց հեղինակը յիշելու:

Խօսելով մասնաւորապէս իմ մասիս, իբրեւ մէկու մը՝ որ հայ լեզուաբանութիւնը իրեն սիրելի մասնաճիւղ է ընտրած, կը խոստովանիմ, որ մեծ ազդեցութիւն գործած է իմ վրաս Տէրվիշեանի գիրքը. հոն ըրած եմ իմ առաջին քայլերս, հոնկէ ստացած եմ լեզուաբանութեան մասին իմ առաջին տեղեկութիւններս: Ուստի եւ չեմ դանդաղիր Տէրվիշեանը իմ առաջին ուսուցիչս կոչելու:

1913 սեպտեմբեր 4, Նոր-Նախիջեւան

Հրաչեայ Աճառեան

Frédéric-Armand FEYDIT (15 avril 1908, Paris – 11 mai 1991, Paris )
Ֆրէտէրիք-Արման ՖԷՅՏԻ (15 ապրիլ 1908, Փարիզ – 11 մայիս 1991, Փարիզ)

Պատանի տարիքին արդէն, վեշտասնամեայ, Ֆէյտի սկսած է հետաքրքրուիլ լեզուաբանութեամբ՝ երբ իր հայրենի տունը եկած է բնակելու Հայսպանդէն ճողոպրած հայ ընտանիք մը: Փարիզի Արեւելեան Լեզուներու Հաստատութիւնը յաճախած է Մաքլէրի հայերէնի դասերուն, եւ Բարձրագոյն Ուսմանց Ուսումնարանն ալ՝ Մէյէի դասախօսութիւններուն, միաժամանկ ֆրանսերէն դասաւանդելով Սեւրի Մուրատ-Ռաֆայէլեան վարժարանը: 1933-1936, անցած է Վենետիկ Մխիթարեան վանքը, ուր դասաւանդած է ֆրանսերէն եւ կատարելագործած է իր հայերէնը:

1937-ին ամուսնացած է միլանահայ օրիորդի մը հետ:

1938-ին հրատարակած է յօդուած մը Հեթում պատմագրի մասին, լոյս տեսած Չոպանեանի «Անահիտ»-ին մէջ, որ զինքը կը ծանօթացնէր հայ հանրութեան: 1941-1949 կ'աշխատի CNRS-ի ծիրէն ներս, մինչեւ ստանձնումը հայերէնի դասախօսի պաշտօնին՝ Արեւելեան Լեզուներու Հաստատութեան մէջ: Աշխատակցած է բազմաթիւ ուսումնաթերթերու, որոնցմէ՝ Վենետիկի «Բազմավէպ»ը եւ Վիեննայի «Հանդէս ամսօրեայ»ն:

Իր գործերէն յիշենք (ֆրանսերէնով)՝ «Արեւմտահայերէնի քերականութիւնը» (1935), «Դասագիրք հայերէն լեզուի» (1948), «Քրիստոնեայ Հայաստանի համայիլներ» (1986), ինչպէս եւ թարգմանութիւններ Պարոնեանէ եւ Երուանդ Օտեանէ, մանաւանդ Օտեանի «Ընկեր Փանջունին»:

Բայց իր գլխաւոր վաստակը կը մնայ «Սասունցի Դաւիթ» դիւցազնավէպի թարգմանութիւնը, որ հրատարակուեցաւ 1964-ին, UNESCO-ի հովանաւորութեամբ:

Իր ուսումնական աշխատանքներու կողքին՝ եղած է նաեւ քաջարի պաշտպանը Հայ Դատին: 1965-ին, Յիսնամեակին առիթով՝ հրատարակած է աչքառու յօդուած մը «Լը Մոնտ» օրաթերթին մէջ, որ արտատպուած է քանիցս եւ թարգմանուած բազմաթիւ լեզուներու:

Նշենք որ Ֆէյտի կը խօսէր նաեւ անսայթաք եւ ընտիր, զմայլելի հայերէն մը:

Թարգմանեց՝ Ս.Պ.

Ավելի Հոդվածներ...

JPAGE_CURRENT_OF_TOTAL

«ՍկիզբՆախորդ12Յաջորդ Վերջ»

Վերջին այժմէացում
14/03/2024